In Laren vindt de transformatie plaats van een militair opleidingsgebouw naar een circulaire hub met nieuwbouwwoningen. Duurzaamheid is een vanzelfsprekendheid voor opdrachtgever Lucas Mol; bij deze transformatie lag de lat dan ook flink hoog. De Groene Afslag ontving een Internationale Active House Award in de categorie Principle.
Tekst Gerard Vos
De Groene Afslag in Laren is een circulaire hub. Vergaderzalen, horeca en de School for Change maken er onderdeel vanuit. Nu is de circulaire hub nog gevestigd in een slooppand, maar binnenkort verkassen ze op het oude kazerneterrein 400 meter verder.
In het oude militaire opleidingscentrum komt straks een café-restaurant, 15 alles-is-anders-dan-anders-vergaderzalen, kantoren voor circulaire koplopers, de AltijdWerkplaats en een biologische markt. Een pleisterplaats voor de wereld van morgen.
Inspireren
Voor deze transformatie is het projectbureau De Groene Stenen BV in het leven geroepen. De deelnemers zijn: RAU Architects, Linssen, DGMR, Van Rossum, Oomen Ontwerpt, D/Dock, Giesbers Wijchen, A. de Jong en SDR. Twee van de uitvoerende aannemers hebben ook een aandeel in de financiering genomen. Die betrokkenheid vanuit de keten is hier bijna een vanzelfsprekendheid. De circulaire hub wil mensen en partijen inspireren om duurzaamheid meer te omarmen.
Lucas Mol: “Als je de kranten openslaat, lijkt het wel of alle systemen waarin we existeren moeten veranderen. Dat is een majeure operatie en we kunnen niet op alle vlakken het voortouw nemen. We proberen met De Groene Afslag de toekomst met horten en stoten uit te vinden. Anders eten en drinken. Anders bouwen en wonen. Anders met elkaar omgaan en anders zakendoen.”
Overigens moet het onderwerp duurzaamheid ook niet te zwaar worden, vindt Mol. Humor, design en duurzaamheid gaan in De Groene Afslag hand in hand. Dit is in het nieuwe interieur straks volop terug te vinden. Neem de akoestische panelen, die zijn gemaakt van afgeschreven bankbiljetten van briefjes van 25 en 100 gulden. De Groene Afslag in een ronkende tekst over het pand: “We hebben straks miljoenen uitgegeven voor de akoestiek alleen!”
Het ontwerp voor de transformatie sleepte een Active House Alliance Award 2024 in de wacht. Bas Hasselaar van DGMR, Michel Tombal van Rau architects en Sven Butteling van D/Dock vertellen over dit bijzondere project.
Erbarmelijke staat
In het gebied Crailo zat tot 2000 de Kolonel Palm-kazerne. Van na de oorlog tot in de jaren negentig werden er dienstplichtige militairen opgeleid. De kazerne bestond uit slaapzalen, kantoren, schietbaan en een munitiedepot. Een groot deel van de kazerne heeft meer dan dertig jaar lang leeg gestaan. Voor een deel diende de gebouwen op het terrein als tijdelijke AZC. De Groene Afslag gaat zich nu vestigen in het voormalige commando- en lesgebouw De Spiegelhorst.
Bas Hasselaar van DGMR. “Het pand was in erbarmelijke staat. Er is ingebroken, er zijn dingen uit gesloopt, de ramen waren kapot, het dak lekte. Constructief was het pand nog goed, maar er lagen plassen water, er groeide mossen en varens in.”
Kantoorcellen
Vanuit DGMR is er meegedacht in het realiseren van het plan. Er is onder andere gekeken naar de bouwfysica, duurzaamheid en brandveiligheid. Dat is niet een plan dat tot in drie cijfers achter de komma is doorgerekend, vertelt Hasselaar. Creativiteit en aanpasbaarheid waren hier voorwaarde. “De wens lag er bijvoorbeeld om vergaderruimtes te realiseren. Dat klinkt simpel, maar de boardroom van ING of ABN AMRO moeten er wel kunnen vergaderen zonder dat ze in de kamer ernaast mee kunnen luisteren.”
De kantoorcellen van de kazerne zijn deels doorgebroken en dat zijn nu de vergaderlocaties geworden. Die cellen waren allemaal gescheiden door een bakstenen wand. “Daar zijn we met biobased voorwanden gaan werken, die hebben we aan één kant geplaatst. Hiermee bespaar je materiaal én je voldoet aan de akoestische prestatie-eisen.”
Er worden zoveel mogelijk materialen hergebruikt. Het interieur van een van de vergaderkamers – de Chinese kamer – komt bijvoorbeeld uit een voormalig lokaal Chinees restaurant. Gebruik van tweedehands materialen lijkt vaak vanzelfsprekend, maar brengen weer hun eigen werkwijze met zich mee, weet Hasselaar: “Uit oogpunt van hergebruik is het prima om verschillende deuren te gebruiken, maar de maatvoering moet dan vaak worden aangepast. Je moet de deuren schaven en inhangen en vaak is er nieuw deurbeslag nodig. Dat is bij elkaar nog best bewerkelijk en dan kan in de papieren lopen qua kosten. Daar moet je met elkaar een modus voor vinden.”
Rol van de architect
Michel Tombal is architect bij het Amsterdamse Rau Architects. Na de tender voegde Rau Architects zich bij het projectteam De Groene Stenen. Tombal ziet de vraag naar circulaire bouwmethodes steeds meer ontwikkelen. “Dit maakt dat de rol van de architect is veranderd. In dit project wordt dik ingezet op geoogst materiaal. Dat is veel uitzoekwerk, want je moet kijken welke materialen je direct kunt inpassen. Het is ook meer onderzoek, omdat je moet kijken welke grondstoffenbanken je kunt inzetten.”
Rau Architects werkt in co-creatie met interieurarchitect Sanne Oomen. Tombal: “Daar speelt het grootste deel van het hergebruik zich af. Waar je als architect probeert het gebouw te stroomlijnen of in evenwicht te brengen, is het hier interessant om het tegenovergestelde te doen. Er is een mentaliteitsverandering voor nodig. Onvolmaaktheid kan je gaan waarderen, dat is ook een beetje de bedoeling van de opdrachtgever.”
Tombal: “De opdracht was om die visie te vertalen naar een ontwerp. Het is een bestaand gebouw, het heeft veel verdiepingsvloeren, het lijkt een beetje op een apenrots. Voor ons was het essentieel om het gebouw het gebouw te laten zijn. We hebben het zoveel mogelijk leeggemaakt. We hebben bijvoorbeeld de verlaagde plafonds eruit gehaald. Dan houd je een casco over en vul je dat vervolgens weer in. Daarbij is zoveel mogelijk hergebruikt. Voor de luchtbehandelingskanalen moesten we sowieso de plafonds eruit halen en onderdelen verwijderen, zodat je met hergebruikte onderdelen er weer een bruikbaar geheel van kunt maken.”
Door een as te creëren van de entreehal schuin richting het dak en één dwars door het gebouw kon er veel daglicht tot diep in het gebouw tot stand worden gebracht. Een derde as buiten het gebouw brengt bezoekers naar het dak waar men kan genieten van een prachtig uitzicht over de groene omgeving. Tombal tot slot: “Voor de daglichttoetreding hebben we een aantal vides en sparingen in de vloeren bedacht. Het toepassen van daglichtintreding, hergebruik en het comfort voor de gebruiker sluit naadloos aan op de visie van Active House.”
Active House
Dat is ook de mening van Bas Hasselaar. “Dit project past mooi bij Active House. Dit is een visie op het bouwen van Gezonde Gebouwen. Het ontwerp voor De Groene Afslag werd recentelijk ingediend voor de Internationale Active House Award 2024 en won in de categorie Principle.
Hasselaar: “Om gezonde gebouwen in kaart te brengen, maken we gebruik van een Active House Radar. Die bestaat uit de sleutelprincipes Comfort, Energie en Milieu. De radar is samengesteld op basis van de concrete berekeningen voor De Groene Afslag. Denk bij Comfort aan Thermisch klimaat, Daglicht en Binnenluchtkwaliteit. Bij milieu zijn dat de onderwerpen: Duurzaam materiaalgebruik, Drinkwaterverbruik en Milieubelasting. In de categorie Energie zijn de onderwerpen: Energievraag, Energievoorziening en Jaarlijkse Energieprestatie. Bij elkaar ontstaat dan een evenwichtig beeld van de prestaties.”
Bij dit renovatieproject zie je sommige categorieën op de radar iets lager scoren dan gebruikelijk, vertelt Hasselaar. “Het is een oude kazerne waarbij de materialen zoveel mogelijk worden hergebruikt. Qua daglicht spring je er hier niet echt uit, maar qua materiaalprestatie dan weer wel, omdat je een groot deel hergebruikt. Ieder project heeft zo zijn kwaliteiten. En dat is ook een van de vrijheden die Active House biedt. Net als het feit dat Active House prima samengaat met rekentools of principes zoals de R-ladder. Als je op een bepaalde categorie niet enorm hoog scoort, kun je dat in een andere categorie overcompenseren. Het is een integrale visie.”
R-ladder
Sven Butteling is sinds 2020 gedelegeerd ontwikkelaar namens D/Dock bij De Groene Afslag. Kenmerkend voor het ontwerpbureau is het creëren van (kantoor)omgevingen waarin gezondheid en welzijn van medewerkers/bewoners bovenaan staat.
Butteling vertelt dat de R-ladder (zie kader: De R-ladder) het uitgangspunt vormde bij de transformatie. “De R-ladder is, als je naar het ontwerp kijkt, misschien niet zo sexy maar wel essentieel. Je start altijd met Refuse. Dan kom je uit op vragen als: ‘is een nieuwe gevel noodzakelijk? Of moeten er nieuwe kozijnen komen?’ Er is zoveel mogelijk in het pand intact gelaten, bestaande trappen en schachten bijvoorbeeld worden hergebruikt.”
Alles ademt duurzaamheid
“We willen een circulair icoon maken waarbij we slim nadenken over materialen en energiezuinigheid. Er wordt geen hightech technieken ingezet, maar het moet wel voldoen aan de eisen van de tijd. Door de grote massa van het gebouw warmt het gebouw niet razendsnel op, maar koelt het ook langzaam af. Er wordt onder andere gebruik gemaakt van zomernachtkoeling, om zo de temperatuur in de ochtenduren weer op een goed niveau te hebben. Verder hebben we een tweedehands warmtepomp op de kop getikt, een ding staat voorop… we willen wel comfort bieden voor de gebruiker.”
Het proces voor een circulaire transformatie is geen vanzelfsprekendheid, zegt Butteling. “De aanpak voor de betrokken partijen is wezenlijk anders. Bij ieder stapje moet je stilstaan. Je moet in de nieuwe economie leren denken. Je moet open kaart met elkaar spelen. Begrotingen zijn gedeeld. Bij nieuwe ideeën – bijvoorbeeld nieuwe daklichten in een zaal – pakken we de R-ladder erbij of we kijken naar de Layers van Stewart Brand. Dan staat vaak de vraag centraal: ‘wat als we het niet doen?’ Zo’n vraag is in een standaard ontwerpproces niet gebruikelijk.”
De partijen hebben hier een commitment met elkaar, ziet Butteling. “De partijen staan open voor elkaar. Als iets niet direct lukt, gaan we kijken hoe we het toch voor elkaar kunnen krijgen. We accepteren met zijn allen dat we iets meer leergeld moeten betalen.”
Opgedane kennis
De opgedane kennis in dit proces gaat niet verloren, weet Butteling. “Allereerst nemen de deelnemende partijen hun kennis meenemen om bij toekomstige processen te kunnen toepassen. Verder heeft De Groene Afslag de School of Change, die richt zich op het bedrijfsleven. Hier kunnen we de opgedane kennis delen met anderen. Dat gaat om maatregelen als het gebruik van grijs water voor het doorspoelen van de toiletten, maar ook kunnen we straks de do’s en don’ts delen van deze circulaire ontwikkeling.”
Betrokken partijen
RAU Architects – Architect
De Groene Stenen – Opdrachtgever
Linssen – Installatie advies
DGMR – Gebouwfysica, brandveiligheid, duurzaamheid
Van Rossum – Constructeur
Oomen Ontwerpt – Interieurontwerp
D/Dock – Projectmanagement
Giesbers Wijchen – Bouwkundig aannemer
A. de Jong – W&W installaties
SDR – E installaties
De omgevingsvergunning is inmiddels onherroepelijk en als u dit leest is het pand overgedragen.
De R-ladder
De R-ladder geeft de mate van circulariteit aan. De R-ladder heeft zes tredes (R1 tot en met R6) die verschillende strategieën van circulariteit weergeven. Des te hoger op de ladder, des te meer er bespaard wordt op grondstoffen. Hoe hoger een strategie op de R-ladder staat, hoe meer circulair de strategie is.
Nieuwbouwwoningen
Er worden in totaal 41 woningen gebouwd op het voormalige kazerneterrein, dit gebeurt in opdracht van woningcorporatie De Alliantie. Het ontwerp ligt in handen van RAU Architects. Architect Michel Tombal: “We hebben geprobeerd om de kenmerken van het bestaande gebouw te vertalen in een nieuw ontwerp. Niet letterlijk, maar op een abstract niveau, denk aan: de robuustheid, gelaagdheid en het introduceren van sprongen in het volume. Het is de ambitie om de woningen volledig in hout uit te voeren.” Het voorlopige ontwerp is inmiddels afgerond.
Materiaalgebruik
– Het bestaande gebouw maakt zoveel mogelijk gebruik van circulaire producten en tweedehandsmaterialen. Deuren van de hotelkamers hebben een eigen unieke deur. (komen uit het gesloopte deel).
– Ook kranen e.d. zijn hergebruikt.
– De waterbesparende toiletten gebruiken regenwater.
Schil
– Deze is niet geïsoleerd, ramen met dubbele beglazing, scheuren in muren gerepareerd.
– Nieuw dak – meerdere functies fungeert als dakterras en pv-panelen.
Comfort
– Mechanische ventilatie.
– Geen toxische uitstoot bij materialen.
– Geluid: gebruik van akoestische panelen, geen geluid van verkeer.
Energiegebruik
– Volledig elektrisch lucht/water warmtepomp.
– Ledverlichting.
– (Zomer)nachtkoeling.
– Douches upflow – reduceert waterverbruik met negentig procent
Omgeving
– Groene omgeving, naast het gebouw ligt een wadi waar het water wat op het gebouw neerkomt kan infiltreren.
